مرض سل (توبرکلوز) و علایم آن - آیا سل درمان دارد؟

سل چیست؟

سل به انگلیسی Tuberculosis یک بیماری عفونی و از جمله بیماری های ریه است که به وسیله‌ی باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (یا باکتری سل) ایجاد می‌شود و چندین ارگان را درگیر می‌کند. سل شایع‌ترین علت مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری‌های عفونی در سراسر جهان است. طبق آمارهای موجود، حدود ۱۰ میلیون نفر در سراسر جهان در سال ۲۰۱۷ به سل مبتلا بودند که بیشتر این افراد به فرم سل نهفته آلوده بوده‌اند. با توجه به آمارهای منتشر‌شده از سوی WHO و CDC، حدود ۱/۳ میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر سل فوت کردند.

طبق نظر محققان، سل یک مقلد بزرگ است، زیرا می‌تواند علائم بسیاری از بیماری‌های دیگر را تقلید کند. شایع‌ترین محل درگیری در سل (حدود ۸۵ درصد) دستگاه تنفسی است، اگرچه ممکن است سایر قسمت‌های بدن را نیز آلوده کند. انسان تنها میزبان شناخته‌شده‌ی باکتری سل است.

میزان شیوع سل در چه کشورهایی بالاست؟

مناطقی از جهان با میزان بالای سل شامل کشورهای زیر هستند:

آفریقا (به ویژه آفریقای جنوبی و صحرای بزرگ آفریقا و غرب آفریقا)

جنوب آسیا (کشورهایی از جمله هند، پاکستان، اندونزی و بنگلادش)

روسیه

چین

آمریکای جنوبی

منطقه غرب اقیانوس آرام (از جمله ویتنام، کامبوج و فیلیپین)

علائم سل چیست؟

در صورت تجربه‌ی هر یک از علائم زیر به نزدیک‌ترین مرکز صحی مراجعه کنید. علائم بالینی کلاسیک و علائم سل ریوی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

تب

عرق شبانه

سرفه مزمن و سرفه کردن که که بیش از ۳ هفته طول بکشد

خلط خونی صبحگاهی یا شبانه

کاهش یا از‌دست‌دادن اشتها

کاهش وزن شدید یا کاهش حجم عضله

خستگی یا بی‌حالی

دردر قفسه سینه وپشت ( درد در هنگام تنفس)

خس خس کردن سینه

احساس تنگی نفس

تورم غدد لنفاوی

پنومونی ریه یا ذات الریه که به معنای التهاب و عفونت در ریه‌هاست (ممکن است تنها علامت در افراد مسن باشد).

علائم سل خارج ریوی چیست؟

سل به انواع خارج ریوی نیز طبقه‌بندی می‌شود و اغلب علائم غیر اختصاصی را ایجاد می‌کند. انواع خارج ریوی سل عبارتند از:

سل اسکلتی (بیماری پوت نیز نامیده‌می‌شود): باعث ایجاد درد ستون فقرات، سفتی کمر و فلج می‌شود.

مننژیت سلی: سردرد (از نظر طول متغیر بوده اما مداوم است)، تغییرات ذهنی و کما از علائم آن است.

آرتروز سلی: معمولا درد در یک مفصل ایجاد می‌شود که شایع‌ترین مفاصل درگیر، ران و زانو هستند.

سل ادراری: از علائم این نوع سل می‌توان به سوزش ادرار، درد پهلو، افزایش دفعات ادرار (تکرر ادرار)، وجود توده یا گرانولوم، اشاره کرد.

سل دستگاه گوارش: مشکل در بلع، زخم‌های غیر التیام بخش، درد شکم، سوء جذب، اسهال و اسهال خونی، از علائم این نوع سل است.

سل ارزنی یا سل میلیاری: نامگذاری این نوع سل، به علت وجود تعداد زیادی گره‌های کوچکی است که در اندام‌ها گسترده هستند و به بذر ارزن شباهت دارند.

سل پلور: باعث تجمع مایع در ریه می‌شود.

سل مقاوم به چند دارو (MDR TB): در بیماران آلوده به باکتری سل که به داروهای متعدد مقاوم هستند، دیده می‌شود.

سل مقاوم به درمان: بیماران آلوده به باکتری سل که در برابر برخی از موثرترین داروهای ضد سل مقاوم هستند.

سل پنیری یا کازئوس: بافت نکروتیک یا مرده که به ارگانیسم‌های سل آلوده است، ظاهری نرم، خشک و پنیری دارد.

علائم سل نهفته کدامند؟

هر فردی که به میکروب سل (سل نهفته) آلوده باشد، علائم سل فعال را تجربه نمی‌کند. افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به بیماری سل فعال هستند، افرادی هستند که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، از جمله:

نوزادان و کودکان خردسال

افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا بیماری کلیوی

افراد مبتلا به HIV و AIDS

افرادی که پیوند اعضا داشته‌اند.

بیماران سرطانی که تحت شیمی‌درمانی هستند.

افرادی که داروهای خاصی برای اختلالات خود ایمنی مانند آرتریت روماتوئید یا بیماری کرون دریافت می‌کنند.

مدت دوره کمون و دوره انتقال سل چقدر است؟

دوره‌ی کمون ممکن است از حدود ۲ تا ۱۲ هفته متغیر باشد. فرد ممکن است به صورت طولانی مدت ناقل باقی بماند و باکتری‌های زنده‌ی سل در خلط وجود داشته‌باشند. زمانی که فرد چندین هفته تحت درمان مناسب نباشند، می‌تواند ناقل باقی بماند.

با‌این‌حال، برخی از افراد ممکن است آلوده باشند اما سیستم دفاعی بدن آن‌ها، عفونت را سرکوب کرده و سال‌ها بعد علائم سل را تجربه‌کنند. برخی افراد نیز هرگز علائمی مشاهده نمی‌کنند و بیماری را انتقال نمی‌دهند.

بیماری سل چگونه به وجود می آید؟ (علت سل چیست؟)

آیا می‌دانید که چگونه به بیماری سل مبتلا می‌شوید؟ در این مطلب با ما همراه باشید تا با نحوه چگونگی ابتلا به سل آشنا شوید. زمانی که شما قطرات آلوده به باکتری توبرکلوز را که از یک شخص آلوده در هوا شناور هستند، تنفس می‌کنید، به بیماری سل مبتلا می‌شوید. باکتری‌های توبرکلوز بیشتر به ریه‌ها علاقه نشان می‌دهند و معمولا این عضو را درگیر می‌کنند. اما تنها بخشی از بدن که درگیر سل می‌شود، ریه‌ها نیستند و معمولا بخش‌های مختلف شکم هم می‌توانند درگیر این بیماری شوند. پس نمی‌توان گفت که سل تنها یک بیماری ریوی است. بلکه می‌توان گفت که شایع‌ترین نوع سل، سل ریوی است.

عوامل خطر ابتلا به سل کدامند؟

عوامل خطر زیادی برای ابتلا به سل وجود دارد. گرچه سل به راحتی شیوع پیدا نمی‌کند، اما معمولا بین افرادی که در تماس نزدیک با یکدیگر هستند، با هم کار یا زندگی می‌کنند، شیوع پیدا می‌کند.

گروه خاصی از افراد در معرض خطر زیادی هستند مانند افرادس که در بیمارستان‌ها و سایر مناطقی که ممکن است افراد آلوده به سل در آنجا زندگی کنند مانند زندان‌ها، خانه‌های سالمندان و محل‌های نگهداری از بیماران اچ‌آی‌وی.

ارتباط نزدیک با مصرف‌کنندگان مواد مخدر یا افراد مبتلا به عفونت سل شناخته‌شده، احتمال ابتلا به سل را افزایش می‌دهد.

سایر عوامل خطری که فرد را در معرض خطر ابتلا به سل قرار می‌دهند، شامل موارد زیر هستند:

مسافرت به مناطقی که شیوع سل در آن‌ها بالا است.

کودکان و سالخوردگانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند.

بیماران مبتلا به عفونت HIV

سوءمصرف مواد مخدر، به ویژه مصرف مواد مخدر تزریقی

مصرف دخانیات و دود سیگار خطر ابتلا به سل را افزایش می‌دهد. این عوامل همچنین درمان بیماری را دشوارتر کرده و احتمال بازگشت آن پس از درمان را نیز بیش‌تر می‌کنند.

افرادی که برای زندگی و کار بیش از ۳ ماه در منطقه‌ای با شیوع بالای سل، زندگی کرده باشند.

بیماران مبتلا به سرطان سر و گردن

بیمارانی که پیوند عضو شده‌اند.

افراد مبتلا به دیابت

بیماری کلیوی

افرادی که داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی دریافت می‌کنند. مانند داروهایی که برای درمان سرطان، روماتیسم مفصلی، بیماری کرون، پسوریازیس و لوپوس استفاده می‌شوند.

سیلیکوز؛ نوعی بیماری ریوی که بر اثر استنشاق ذرات غبار سیلیس ایجاد می‌شود.

آیا سل مسری است؟

سل یک بیماری مسری است و می‌تواند توسط قطرات تنفسی که هنگام عطسه و سرفه در هوا پخش می‌شوند و تماس با خلط، به دیگران منتقل شود. بنابراین تماس نزدیک با افراد آلوده به این بیماری، می‌تواند فرد را مبتلا کند. شیوع سل، بیش‌تر در مکان‌های شلوغ و پر ازدحام رخ‌می‌دهد. البته، ابتلا به سل آسان نیست. معمولا فرد باید مدت زمان طولانی را در اطراف بیمار مبتلا به سل که مقدار زیادی باکتری در ریه‌های خود دارد، قرار بگیرد.

باکتری سل روی سطوح رشد نمی‌کند. به همین دلیل این بیماری از طریق حمام و دستشویی مشترک، بوسه، خمیردندان، دست‌دادن با شخص مبتلا، غذا یا نوشیدنی، منتقل نمی‌شود.

سل چگونه تشخیص داده می شود؟ (تست سل)

قبل از انجام هرگونه تستی، پزشک مواردی مانند بررسی سابقه‌ی بیماری‌های قبلی و معاینه‌ی فیزیکی را انجام می‌دهد.

۱. آزمایش خلط

از آنجا که سل می‌تواند نهفته یا فعال باشد، تشخیص قطعی سل با استفاده از کشت خلط انجام می‌شود. دریافت جواب این تست، ۴ تا ۸ هفته به طول می‌انجامد.

۲. تست سل یا تست مانتو

تست پوستی سل که اصطلاحا به آن تست پوستی توبرکولین یا PPD نیز گفته‌می‌شود، آزمایشی است که برای تعیین اینکه آیا کسی سیستم ایمنی بدن در مقابل باکتری مسبب سل، پاسخ ایمنی ایجاد‌کرده‌است یا خیر.

این آزمایش شامل تزریق توبرکولین (عصاره‌ی‌ ساخته‌شده از باکتری از‌بین‌رفته) به پوست است. در حدود ۴۸ تا ۷۲ ساعت پس از تزریق، پوست از نظر ورم بررسی می‌شود. اگر در محل تزریق PPD روی پوست، جوشی با اندازه‌ی بیش از ۵ میلی‌متر ایجاد‌شده‌باشد، تست مثبت تلقی می‌شود.

در افرادی که اکنون مبتلا به سل هستند، افرادی که در گذشته در معرض آن بوده باشد یا افرادی که واکسن ب‌ث‌ژ علیه سل دریافت کرده‌باشند، پاسخ تست می‌تواند مثبت باشد.

این آزمایش می‌تواند نتایج مثبت کاذب داشته‌باشد (به خصوص در افرادی که با واکسن ب‌ث‌ژ برای سل واکسینه شده‌اند). نتایج منفی کاذب می‌تواند در بیمارانی که نقص ایمنی دارند، ایجاد شود.

۳. آزمایش خون

برای تایید یا رد سل پنهان یا فعال ممکن است از آزمایش خون استفاده شود. در این آزمایشات از فناوری پیشرفته‌ای برای اندازه‌گیری واکنش سیستم ایمنی بدن در برابر باکتری سل استفاده شده‌است.

علاوه بر این، ممکن است از یک آزمایش PCR (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز) برای شناسایی آنتی‌ژن‌های سطح باکتری سل استفاده‌شود.

۴. آزمایشات تصویربرداری از ریه

آزمایش دیگر، عکس اشعه‌ی ایکس از قفسه‌ی سینه و سی‌تی‌اسکن ریه است که می‌تواند شواهدی از عفونت ریه را نشان‌دهد.

درمان سل چیست؟ (آیا بیماری سل درمان دارد ؟)

سل یک بیماری قابل درمان است. همه‌ی افراد مبتلا به سل، بدون توجه به فعال یا نهفته‌بودن بیماری، به درمان نیاز دارند. مصرف آنتی‌بیوتیک برای یک دوره‌ی ۶ تا ۹ ماهه می‌تواند این بیماری را از بین ببرد. چندین آنتی بیوتیک مختلف برای درمان این بیماری استفاده‌می‌شود زیرا برخی از اشکال سل در برابر آنتی‌بیوتیک‌های خاصی مقاوم هستند.

درمان سل به نوع عفونت سل و حساسیت دارویی باکتری بستگی دارد. برای درمان سل، از داروی ضد‌سل استفاده می‌شود. این داروها عبارتند از:

قرص ایزونیازید (INH)

قرص ریفامپین (RIF)

ریفاپنتین (RPT)

اتامبوتول (EMB)

پیرازینامید.

آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی مانند:

آمیکاسین

کاپرئومایسین

کانامایسین

بداکویلین

اتیونامید

و اسید پارا آمینو سالیسیلیک

از دیگر داروهایی هستند که در درمان سل موثر می‌باشند. این داروها می‌توانند بر عملکرد کبد تاثیر بگذارند. بنابراین افرادی که از داروهای سل استفاده می‌کنند باید از علائم آسیب کبدی مطلع باشند که عبارتند از:

کاهش اشتها

تیره‌شدن ادرار

تب که بیش از ۳ روز طول بکشد

حالت تهوع یا استفراغ غیرقابل توضیح

زردی چشم یا پوست

و درد شکم.

در صورت مشاهده‌ی هر یک از این علائم بلافاصله به دکتر ریه یا دکتر عفونی خود اطلاع دهید. ضمن استفاده از این داروها، باید با آزمایش خون مکرر، عملکرد کبد خود را نیز بررسی کنید. اگر به فرمی از سل که در برابر دارو مقاوم است آلوده شده‌باشید، ممکن است به درمان با ۶ داروی مختلف یا بیشتر، نیاز داشته‌باشد.

آیا سل انواع مختلفی دارد؟

انواع مختلفی از بیماری سل وجود دارد، اما به ۲ نوع اصلی فعال یا پنهان طبقه‌بندی می‌شود:

سل فعال زمانی است که بیماری به طور فعال علائم ایجاد می‌کند و می‌تواند به افراد دیگر نیز منتقل شود.

سل نهفته زمانی است که فرد به باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس آلوده است، اما باکتری‌ها علائمی ایجاد نمی‌کنند. معمولا به دلیل سرکوب رشد و گسترش باکتری توسط سیستم ایمنی بدن، این فرم از سل ایجاد می‌شود. در این نوع باکتری سل در خلط وجود ندارند و افراد مبتلا به سل نهفته معمولا باکتری سل را به دیگران منتقل نمی‌کنند. سل نهفته شبیه عفونت آبله مرغان است که خاموش می‌ماند و ممکن است سال‌ها بعد دوباره فعال شود و باعث بیماری زونا شود. اگر سیستم ایمنی بدن از کار بیفتد، باکتری‌ها مجددا فعال شده و رشد می‌کنند، که منجر به سل فعال می‌شود که مسری بوده و قابل انتقال به دیگران است.

عکسبرداری از قفسه‌ی سینه در فرد مبتلا به سل نهفته، هیچ علائمی را نشان نمی‌دهد. اما آزمایش خون یا تست پوستی سل می‌تواند وجود باکتری در بدن را نشان دهد.

طبق معیار دیگری، بر اساس ارگانی از بدن که توسط باکتری سل آلوده می‌شود، می‌توان این بیماری را دسته‌بندی کرد.

سل ریوی به طور عمده سیستم تنفسی (ریه‌ها) را آلوده می‌کند، در واقع باکتری‌های سل ترجیح می‌دهند به ارگان‌هایی حمله کنند که به خوبی اکسیژن دریافت می‌کنند، به عنوان مثال ریه‌ها، کلیه‌ها و استخوان‌ها.

سل پوستی باعث ایجاد علائم پوستی می‌شود.

در‌حالی‌که سل میلیاری یا ارزنی، قسمت‌های کوچک آلوده‌ای (ضایعات یا گرانولوم با اندازه‌ی حدود ۱ تا ۵ میلی متر) را در سراسر اندام‌های بدن، ایجاد می‌کند.

واکسیناسیون سل وجود دارد؟ (واکسن سل)

بله. برای پیشگیری از ابتلا به سل از واکسن BCG استفاده می‌شود و بسیار موثر است:

واکسن ب‌ث‌ژ، از ابتلا به سل جلوگیری ‌می‌کند. این واکسن به نوزادان، کودکان و بزرگسالان زیر ۳۵ سال که خطر ابتلا به سل در آن‌ها بالا است، تزریق می‌شود.

واکسن ب‌ث‌ژ، به طور معمول در افراد بالای ۳۵ سال تزریق نمی‌شود، زیرا هیچ مدرکی دال بر اثربخشی این واکسن برای افراد در این گروه سنی وجود ندارد.